លោក ​ផ្តូ​លេ​មី

លោក ​ផ្តូ​លេ​មី (Ptolemy) កើត​នៅ​ឆ្នាំ ១០០​មុន​គ​.​ស ស្លាប់​នៅ​ឆ្នាំ​១៧០ មុន គ​.​ស​. ជា​ភូមិ​វិទូ គណិត​វិទូ និង ជា​តារាវិទូ​ជនជាតិ​អេ​ហ្ស៊ី​ប ដែលមាន​ឈ្មោះ​ល្បី ដោយសារ​ស្នាដៃ​គំរូ​ស្នូលផែនដី នៃ​សាកល ដែល​ត្រូវបាន​គេ​ស្គាល់​ថា ប្រព័ន្ធ​ផ្តូ​លេ​មី (Ptolemic system)​។​

​ព័ត៌មាន​ទាក់ទិន​នឹង​ជីវិត​របស់​ផ្តូ​លេ​មី​មិន​ត្រូវបាន​គេ​ដឹង​ច្បាស់​ទេ​ក្រៅពី​ការសរសេរ​ទុក ដោយ​ខ្លួន​គាត់​ផ្ទាល់​។ ស្នាដៃ​ផ្នែក​តារាវិទ្យា​ដំបូង​ដ៏​សំខាន់​របស់គាត់​គឺ Almagest ដែល​បាន បញ្ចប់​នៅក្នុង​ឆ្នាំ​១៥០​មុន​គ​.​ស​. ជា​របាយការណ៍​ស្តីពី​ការសង្កេត​តារាសាស្ត្រ ដែល​ផ្តូ​លេ​មី បានចាប់ផ្តើម​តាំងពី​២៥​ឆ្នាំមុន​។

Almagest ត្រូវបាន​ផ្តូ​លេ​មី​ហៅថា​ជា បណ្តុំ​នៃ​គណិតសាស្ត្រ (Methematike syntaxis) ដោយ​គាត់​គិតថា​ប្រធានបទ​របស់​វា​ដែលមាន​ចំណងជើង​ថា ´​ចលនា​នៃ​អង្គធាតុ​អាទិទេព (​ផ្កាយ ព្រះ​ច​ន្ទ័ ភព​) គឺ​សុទ្ធតែ​អាច​ត្រូវបាន​ពន្យល់​តាម​ទម្រង់​គណិតវិទ្យា​។ ជំពូក​ដំបូង បានបង្ហាញ​ពី​អំណះអំណាង ដែលមាន​លក្ខណៈ​ពិសោធន៍ និង សង្កេត​ចំពោះ​មូលដ្ឋាន​គោល នៃ​លោហ​វិទ្យា ដែល​គាត់​បាន​សិក្សា​។ គាត់​អះអាងថា ផែនដី​គឺជា​ស្វ៊ែរ​មួយ ដែល​ស្ថិតនៅ​នឹង នៅ​ចំ​កណ្តាល នៃ​ស្វ៊ែរ​អាទិទេព​ធំ​មួយទៀត ដែល​វិល​នៅក្នុង​ល្បឿន​ថេរ​មួយ ជុំវិញ​ផែនដី ដោយមាន​ទាំង​ផ្កាយ ភព និង​ព្រះអាទិត្យ​នៅ​ជាមួយ ជាហេតុ​ធ្វើ​ឲ្យ​ព្រះអាទិត្យ​រះ និង លិច​រៀងរាល់ថ្ងៃ ។ នៅក្នុង​រយៈពេល​ពេញ​មួយឆ្នាំ ព្រះអាទិត្យ​ចរ​បាន​តំរុយ​ជុំវិញ​ផែនដី ដែលមាន​រាង​ជា​អេ​គ្លី​ប (Ecliptic) ដោយ​ទិសដៅ​ផ្ទុយ​នឹងរ​ង្វិ​ល​នៃ​ស្វែ​រ​អាទិទេព​ធំ​នោះ​។ ការសន្និដ្ឋាន​ជា​មូលដ្ឋាន​គឺ ចលនា​ដែល​មិន​ទៀងទាត់​នៃ​អង្គធាតុ​អាទិទេព​ទាំងនោះ ជាការ​រួមផ្សំ​គ្នា​នៃ​ចលនា​ជា​រង្វង់ ឯកសណ្ឋាន និង​ទៀងទាត់​ជាច្រើន​។​

​ការកំណត់​ពី​ប្រភពដើម​នៃ​ឯកសារ Almagest មានការ​លំបាក​ត្រង់​ថា ឯកសារ បច្ចេកទេស​តារាសាស្ត្រ​មុនៗ​សម្រាប់​សរសេរ​ឯកសា​រ​នោះ ត្រូវបាន​បាត់បង់​ស្ទើរតែ​អស់​។ ផ្តូ​លេ​មី បាន​លើក​ពី ហ៊ី​ផា​ឆូ​ស ( Hipparchus, 190-127​មុន​គ​.​ស​) នូវ​ធាតុ​សំខាន់ៗ ក្នុង​ទ្រឹស្តី​សុរិយគតិ និង​ផ្នែក​ខ្លះ​នៃ​ទ្រឹស្តី​ច​ន្ទ័​គតិ​របស់​អ្នកប្រាជ្ញ​រូបនោះ តែ​គាត់​បាន​បដិសេដថា ហ៊ី​ផា​ឆូ​ស មិនទាន់បាន​បង្កើត​នូវ​គំរូ​ភព​បាន​នៅឡើយ​ទេ​។ រយៈពេល​បី​ទស​វ​ត្យ ផ្តូ​លេ​មី បង្កើតបាន​ត្រឹមតែ​ទ្រឹស្តី​ដែលមាន​លក្ខណៈ​មិន​ច្បាស់លាស់ និង​អន់ថយ ផ្ទុយទៅវិញ ការសិក្សា​ពី​ភព​បាន​វិ​វត្ត​គួរ​ឲ្យ​កត់សម្គាល់​នៅក្នុង​ចន្លោះ​ពេលនោះ​។ លើសពីនេះ​ទៀត ភាពត្រឹមត្រូវ​នៃ​ការសង្កេត​របស់គាត់ មាន​ភាពមិន​ស្របគ្នា តាំងពី​សម័យ​តារា​វិ​ទួ ទី​កូ​ប្រា (Tycho Brahe)​។ ទី​កូ​ប្រា បាន​បង្ហាញថា ការសង្កេត​ប្រព័ន្ធ​សុរិយៈគតិ​របស់​ផ្តូ​លេ​មី ដែល​បាន​អះអាងថា​មាន ១៤១​នោះ មិនមាន​លក្ខណៈ​ជាក់លាក់​ត្រឹមត្រូវ​នោះទេ ហើយ មានការ​ជំទាស់​ដោ​យម​ន្ទិ​ល​សង្ស័យ ពី​ការសង្កេត​តារា​ច្រើនជាង​មួយ​ពាន់ ដោយ​ផ្តូ​លេ​មី តែម្នាក់ឯង​នោះ​។ ប៉ុន្តែ​អ្វីដែល​មិនអាច​ប្រកែក​បាន គឺ​ស្នាដៃ ដែលមាន​លក្ខណៈ​ល្អប្រសើរ នៅក្នុង​គណិតវិទ្យា​វិភាគ​។​

​លោក​ ផ្តូ​លេ​មី (Ptolemy)
​ផ្តូ​លេ​មី​បានបង្ហាញ​ស្នាដៃ​ល្អ​ដាច់​គេ ក្នុង​លោហ​វិទ្យា​ស្នូលផែនដី ដែលមាន​សិក្សា នៅក្នុង​ពិភព​ឥស្លាម នៅក្នុង​មជ្ឈិមសម័យ​នៃ​ទ្វីបអឺរ៉ុប​។ វា​ទាក់ទង​នឹង​ស្នាដៃ​មួយទៀត របស់​ផ្តូ​លេ​មី គឺ​សម្មតិកម្ម​ភព (Hypotheseis ton planomenon)​។ នៅក្នុង​នោះ គាត់ បានស្នើ​ឡើង​នូវ​អ្វីដែល​បច្ចុប្បន្ន​យើង​ហៅថា ប្រព័ន្ធ​ផ្តូ​លេ​មី គឺជា​ប្រព័ន្ធ​រួមមួយ ដែល​អង្គធាតុ អាទិទេព (​ព្រះ​ច​ន្ទ័ ភព តារា​) ភ្ជាប់​ទៅនឹង​ស្វែ​រ​អាទិទេព​មួយ ហើយ​វា​លាតសន្ធឹង ដោយ​គ្មាន ចន្លោះ​ពី​ភពផែនដី ទៅកាន់​ស្វែ​រ​នោះ​។​

​តារាង​លេខ​នៅក្នុង​ស្នាដៃ Almagest ដែល​អាច​ឲ្យ​គេ​គណនា​នូវ​ទីតាំង​ភព និង ការ​គណនា​កាលបរិច្ឆេទ​នៃ​ភព​នោះ ពិត​ជាមាន​ឥទ្ធិពល​យ៉ាងខ្លាំង ទៅលើ​ការសិក្សា​តារាវិទ្យា នៅក្នុង​មជ្ឈិមសម័យ​។​

​ផ្តូ​លេ​មី​ក្រោយមក​បាន​បង្រៀន​តារាវិទូ​ទាំងនោះ​ពី​របៀប​នៃ​ការអង្កេត​ជា​ចំនួន និង មាន កាលបរិច្ឆេទ ដើម្បី​កែលំអរ​នូវ​គំរូ​ទ្រឹស្តី​លោហ​វិទ្យា​។​

​ផ្តូ​លេ​មី ក៏បាន​ព្យាយាម​ដាក់បញ្ចូល​តារាសាស្ត្រ ទៅក្នុង​ស្នាដៃ​របស់ខ្លួន​គឺ Apotelesmatika មានន័យថា ឥទ្ធិពល​នៃ​តារាវិទ្យា និង​ក្រោយមក​ត្រូវបាន​គេ​ហៅ Tetrabiblos ដែលមាន​បួន​ភាគ​។ គាត់​ជឿជាក់ថា​តារាសាស្ត្រ គឺជា​វិទ្យាសាស្ត្រ​មួយ ដែលមាន​ច្បាប់​ក្បួន ដោយ​បរិយាយ​ពី​ឥទ្ធិពល​រូបវិទ្យា​នៃ​ឋាន​លើ ទៅលើ​ជីវិត​នៅលើ​ផែនដី​។ ផ្តូ​លេ​មី បានទទួល​ស្គាល់​ទ្រឹស្តី​តារាសាស្ត្រ​បុរាណ ប៉ុន្តែ គាត់​បាន​កែលំអរ​នូវ​អត្ថន័យ​លម្អិត ដោយ​បន្ស៊ី​នូវ​ការយល់ដឹង​របស់​អ្នក​តារាសាស្ត្រ​ជាមួយនឹង​ធម្មជាតិ បញ្ហា និង​ការផ្លាស់ប្តូរ​។​

​ក្នុងចំណោម​ស្នាដៃ​សរសេរ​របស់​ផ្តូ​លេ​មី Tetrabiblos មាន​លក្ខណៈ​ប្លែក​ជាងគេ សម្រាប់​អ្នកអាន​ដែល​មិន​ជឿ​លើ​ការ​ទស្សន៍ទាយ​តារាសាស្ត្រ និង​លោហ​វិទ្យា​។​

​ផ្តូ​លេ​មី មាន​កិត្តិ​សព្ទ័​ល្បីល្បាញ​នៅក្នុង​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​នៃ​អ្នក​គណិតវិទ្យា ដោយសារ ការប្រើប្រាស់​វិធីសាស្ត្រ​គណិតវិទ្យា​ទៅក្នុង​បញ្ហា​តារាវិទ្យា​។​គាត់​ក៏បាន​ចូលរួមចំណែក​យ៉ាង​ធំធេង​ក្នុង​ត្រីកោណ​មាត្រ​សាស្ត្រ​។ ជាក់ស្តែង គឺ​តារាង​ផ្តូ​លេ​មី​នៃ​រង្វាស់​អង្កត់ធ្នូរ​នៅក្នុង​រង្វង់​។ គាត់​ថែមទាំង​បាន​អនុវត្ត​ទ្រឹស្តី​នោះ​ក្នុង​ធរណីមាត្រ​សាស្ត្រ​ស្វែ​រ ដើម្បី​ស្វែងរក​ដំណោះស្រាយ នានា​ទាក់ទង​នឹង​ត្រីកោណ​មាត្រ​សាស្ត្រ​។​

​ក្នុងចំណោម​ឯកសារ​ដំបូងបង្អស់​របស់​ផ្តូ​លេ​មី The Harmonics គឺជា​ឯកសារ ដែល សិក្សា​អំពី​តន្ត្រី ដែល​វា​ជា​មុខវិជ្ជា​មួយទៀត ខុសពី​ការពិសោធន៍ និង​ខុសពី​នព្វន្ត​សាស្ត្រ ហើយ​ការណ៍​នេះ​ធ្វើ​ឲ្យ​គាត់​មាន​លក្ខណៈ​ស្រដៀង​នឹង​លោក ពី​តា​ហ្ក័​រ (Pythagoreanism) ដែរ​។ ដូចគ្នា​នឹង​លោក​ពី​តា​ហ្ក័​រ លោក​ផ្តូ​លេ​មី ធ្វើការ​ពិភាក្សា​ពី​ហេតុផល​សិល្បៈ នៃ​ការចាប់យក​នូវ​ចំណេះដឹង​វិទ្យាសាស្ត្រ​សុទ្ធ​ដោយ​ភ្ជាប់​ទំនាក់ទំនង​ទៅនឹង​តន្ត្រី​។​

លោក​ ផ្តូ​លេ​មី (Ptolemy)
​ប្រហែលជា​នៅ​ចុងបញ្ចប់​ជីវិត​របស់គាត់ ផ្តូ​លេ​មី​ចាប់អារម្មណ៍​ការសិក្សា​ពី​អុ​ប​ទីក (Optics) ជា​ស្នាដៃ​ដែលមាន​នៅក្នុង​មជ្ឈិមសម័យ និង​មានការ​បកប្រែ​ជា​ភាសាឡាតាំង និង ភាសា​អារ៉ាប់​។ ការសិក្សា​ពី​ការទទួល​ញាណ​ដោយ​គំហើញ​របស់​ផ្តូ​លេ​មី មាន​លក្ខណៈ ពិសោធន៍​គួរ​ឲ្យ​កត់សម្គាល់ ខុសពី​អ្នកនិពន្ធ​ក្រិ​ក​ផ្សេងៗ​ទៀត​នៅក្នុង​ជំនាន់​នោះ​។ តួយ៉ាង​ដូចជា​លោក​អា​ឡិច​ហ្ស​ង់​ឌ្រី​(Alexandia) បានធ្វើ​អំណះអំណាង​របស់ខ្លួន ដោយ​ផ្អែក លើ​ការបកស្រាយ​បែប​ទស្សនៈវិជ្ជា​ទាំងស្រុង​។ ផ្ទុយទៅវិញ ផ្តូ​លេ​មី បាន​បង្កើត​គោលការណ៍ សម្រាប់​គណនា​អាំង​ស៊ី​ដង់ និង​រេ​ភ្លិច​ស្សុង (​មុំ​ប៉ះ និង​មុំ​ចំណាំងផ្លាត​) រវាង​កាំ​ពន្លឺ​ជាមួយ​ប្លង់ និង​ជាមួយ​កញ្ចក់​ស្វែ​រ​ប៉ោង ជា​ដឺ​ក្រេ​។ ផ្តូ​លេ​មី​ក៏បាន​វាស់វែង​នូវ របៀប​ដែល​កាំ​ពន្លឺ ធ្វើ​ចំណាំង​បែរ នៅពេល​វា​រត់​ឆ្លងកាត់​អង្គធាតុ​ពីរ​មាន​ដង់ស៊ីតេ​ខុសគ្នា ដូចជា ខ្យល់ ទឹក និង​កញ្ចក់ ទោះបី​ពេលនោះ​គាត់​ពុំទាន់​បាន​រកឃើញ​នូវ​ច្បាប់​ទាក់ទង​នឹង​មុំ​ចំណាំង​បែរ និង ចំណាំងផ្លាត​នៅឡើយ​។​

​កេ​រ្ត៍​ឈ្មោះ​របស់​ផ្តូ​លេ​មី​នៅក្នុង​វិស័យ​ភូមិវិទ្យា ក៏​មិន​ចាញ់​តារាវិទ្យា​ប៉ុន្មាន​ដែរ​។ ស្នាដៃ​មួយ Geographike hypothesis (​មគ្គុទេសក៍​ភូមិវិទ្យា​) បានបង្ហាញ​នូវ​ព័ត៌មាន និង​បច្ចេកទេស​នៅក្នុង​ការគូរផែនទី ដែលមាន​សមាមាត្រ​ដូច​ទៅនឹង​ផែនដី​ពិត និង មាន​ភាព ល្បីល្បាញ​នៅក្នុង​ជំនាន់​នោះ​។ ផ្តូ​លេ​មី ពុំបាន​ព្យាយាម​ប្រមូលផ្តុំ​ឯកសារ និង ស្វែងរក ទិន្ន័យ​ភូមិសាស្ត្រ​ច្រើន សម្រាប់​ធ្វើជា​ឯកសារយោង​លើ​ផែនទី​ដែល​គាត់​គូរ​ទេ​។ ផ្ទុយទៅវិញ គាត់​គូរ​វា​ដោយ​ផ្អែកទៅលើ​ឯកសារ​ភូមិសាស្ត្រ​របស់លោក មា​រី​នុស (Mrinus of Tyre) ដែល​គ្រាន់តែ​បង្ហាញ​នូវ​ទិន្ន័យ​ថ្មីៗ ទាក់ទង​សំខាន់​តែ​ឆ្នេរ​អាហ្វ្រិក អាស៊ី និង​មហាសមុទ្រ ឥណ្ឌា​ប៉ុណ្ណោះ​។

​លក្ខណៈពិសេស​នៃ​ភាព​ឆ្នៃប្រឌិត នៅក្នុង​ផែនទី​ផ្តូ​លេ​មី គឺ​ការកត់ត្រា​នូវ​រយៈកម្ពស់ និង​រយៈបណ្តោយ​ជា​ដឺ​ក្រេ ដែលមាន​ប្រមាណ​ជាង ៨០០០​ទីតាំង នៅលើ​ផែនទី​នោះ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​វា​កាន់តែ​មាន​សុ​ក្រិត​ភាព​ក្នុងការ​ចម្លង​។ ដូច្នេះហើយ យើង​មាន​រូប​យ៉ាងច្បាស់ និង​លម្អិត​ពី​ទីតាំង​ដែល​ចក្រភព​រ៉ូ​ម៉ាំង​ជំនាន់​មុន​រស់នៅ ដែល​លាតសន្ធឹង ពី​កោះ Shetland នៅ​ខាងជើង ទៅកាន់​ទន្លេ​នី​ល​នៅ​ខាងត្បូង និង ពី​កោះ Canary នៅ​ខាងលិច ដល់​ចិន​និង​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​នៅ​ខាងកើត​។ ផែនទី​ផ្តូ​លេ​មី មាន​កន្លែង​ខុស​ទាក់ទង​នឹង​ទំហំ បើ​ធៀប ជាមួយនឹង​ផែនទី​ទំនើប ហើយ​វា​ក៏​ក៏មាន​ភាពមិន​គ្រប់គ្រាន់ និង​មិន​ត្រឹមត្រូវ ចំពោះ ការបរិយាយ​ពី​ប្រព័ន្ធ​ផ្លូវ​គមនាគមន៍ និង​ផ្លូវជំនួញ​នានា​។

​ផ្តូ​លេ​មី បាន​បង្កើត​នូវ​របៀប​គូស​ប្រព័ន្ធ​ការ៉ូ នៅលើ​ផែនទី​ដើម្បី​បង្ហាញ​ពី​រង្វង់ នៃ​រយៈទទឹង និង​បណ្តោយ​នៃ​ផែនដី​។ ប្រព័ន្ធ​ការ៉ូ​នោះ​បង្ហាញ​នូវ​ការចាប់អារម្មណ៍ ចំពោះ ផ្ទៃ​មូលនៃ​ស្វែ​រ និង​រក្សា​នូវ​សមាមាត្រ​នៃ​ចម្ងាយ​។ ស្នាដៃ​ភូមិសាស្ត្រ​របស់​ផ្តូ​លេ​មី ពុំ​ត្រូវបាន​គេ​ស្គាល់​ទេ រហូតដល់​ឆ្នាំ ១៣០០ នៅពេលដែល​អ្នកប្រាជ្ញ ប៊ី​សា​ទីន (Byzatine) ចាប់ផ្តើម​បោះផ្សាយ​អត្ថបទ​សរសេរ​ដោយ​ដៃ ដែល​ក្នុងនោះ មាននិយាយ​ពី​អ្នកជំនាញ ខាង​គូរផែនទី​ម្នាក់​គឺ​ផ្តូ​លេ​មី​។

​អត្ថបទ ត្រូវបាន​បកប្រែ​ជា​ភាសាឡាតាំង ដោយ​ជនជាតិ​អ៊ីតាលី​ឈ្មោះ Jacopo នៅក្នុង​ឆ្នាំ ១៤០៦​។ ស្នាដៃ​របស់គាត់​ដែល​បាន​បក​ប្រែជា​ឡាតាំង ដែល​ភាគច្រើន​មានភ្ជាប់ ជាមួយ​ផែនទី​នោះ ត្រូវបាន​គេ​ចាប់អារម្មណ៍​យ៉ាងខ្លាំង​នៅក្នុង​សម័យកាល​វិទ្យាសាស្ត្រ​៕ – See more at: http://library.cen.com.kh/library/read_online_html?token=NjdhYzJkMj#sthash.jDo5tvMV.dpuf